Kemoterapide ve radyoterapide yan etkilere yönelik ön tedbir ve tedavi
Hem kemoterapi hem de radyoterapi birinci derecede tümör hücrelerine yöneliktir ama değişik şekillerde ve değişik neticelere yol açarak normal hücrelere de zarar verebilir. Bundan dolayı tedavinin yan etkileri, daha iyi bir tabirle istenmeyen etkileri oluşur. Bunlar terapinin cinsine ve yoğunluğuna bağlı olarak değişik bir şekilde ortaya çıkar.
Bütün hastalara tedaviye başlamadan önce uygulanması düşünülen terapinin yan etkileri hakkında bilgi verilir ve yan etkiler çıktığı takdirde nasıl davranacakları izah edilir. Hastalar ayrıca tedavi süresince titizlikle gözlem altında tutulur. Bunun amacı gerekli hallerde uygun müdahaleyi yapabilmektir.
Kemoterapi
Kemoterapinin yan etkileri, daha iyi bir tabirle istenmeyen etkileri, verilen kanser ilacı ilaçların sıkça bölünen cinsten normal vücut hücrelerine de zarar vermesinden oluşur. Kemik iliğinin kan yapan hücreleri, saç kökü hücreleri, mide ve barsak mukoza hücreleri ve ağızdaki mukoza zarı çoğu hallerde kemoterapiden etkilenirler. Sıkça görülen yan etkiler saç dökülmesi, bulantı ve kusma, halsizlik ve yorgunluk (Fatigue), iştahsızlık, ağız ve barsakta mukoza iltihabı, ishal ve genel keyifsizlik. Kemik iliğinde kan oluşumunda beliren hasarı hastalar genellikle ancak çok ilerlemiş safhada farkedebilirler. Bu halde akyuvarların (Lökositlerin) aşırı azalması halinde enfeksiyonlar oluşur, kan parçacıklarının (Trombositlerin) aşırı azalması halinde kanamalar olur, ve alyuvarların yani kırmızı kan parçacıklarının (Eritrositlerin) aşırı azalması halinde zayıflık ve halsizlik oluşur. Ateş, kanama belirtisi veya aşırı yorgunluk halleri birer alarm işaretidir ve derhal doktora veya tedaviyi yürüten kliniğe gitmeye sebeptir.
Yan etkiler kanser ilaçlarıin türüne ve kombinasyonuna göre değişik şekillerde ortaya çıkabilir. Hastaların yan etkilere reaksiyonu kişisel olarak da farklıdır. Bugün için istenmeyen etkilerden kaçınmak veya etkileri en azından hafifletmek için çeşitli imkanlar mevcuttur.
Bulantı ve Kusma
Özellikle bulantı ve kusma, adına antiemetikler denilen özel ilaçlarla önlenebilir veya hafifletilebilir. Eskiden kemoterapi uygulandığında bu tür yan etkiler daha sık ortaya çıkardı. Bugün için ciddi bulantı ve kusma, kemoterapi yan etkisi olarak pek ender görülmektedir. Modern kemoterapilerin çoğu artık hastalar tarafından iyi kaldırılabilir cinstendir.
Kan hücrelerine etkiler
Kan hücrelerindeki düşüş genellikle kemoterapi başladıktan bir hafta sonra başlar ve kural olarak birkaç gün sürer. Kemik iliği ve kan yapımı bundan sonra çabucak kendi kendini regenere eder, yani yeniler. Akyuvarların (lökositlerin) sayısı kalıcı olarak azalırsa, aşırı enfeksiyon tehlikesi belirir. Gerektiği takdirde lökositlerin yeniden yapımı, kan yapımı büyüme faktörleri denilen (granulosit koloni stimule eden faktörler, G-CSF) maddeleri vererek teşvik edilebilir. Lökositlerin düşük sayıda oldukları zaman ciddi enfeksiyonlar belirmesi halinde, acil olarak geniş etkili antibiyotik tedavisi uygulanması şarttır.
Kan parçacıklarının sayısı çok düşerse ve kanama tehlikesi oluşursa veya kanama belirtileri varsa, transfüzyon yoluyla hastaya kan verilmesi gerekir.
Aşırı alyuvar eksikliği olan kansızlık yani anemi oluşursa, hastalar yorgun ve zayıftırlar. Bu durumda kan transfüzyonu veya alyuvarların büyüme hormonu (Eritropoetin) verilmesi gerekebilir.
Ağrıya yol açan ağız mukozası iltihabı (Mukositis) halinde özel temizlik ve özel beslenme uygulanması gereklidir. Bu şekilde ağrılar hafifletilebilir ve enfeksiyonlara karşı ön tedbir alınmış olur.
Saç dökülmesi
Saç dökülmesi genellikle kemoterapiye bağlı bir belirti değildir. Bugün kullanılan kanser ilaçlarıin bazıları ya hiç saç dökülmesine yol açmamaktadır veya sadece az derecede saç dökülmesi olmaktadır. Dolayısıyla bu yan etki, seçilen kemoterapi ilaçlarına bağlı bir unsur olmaktadır. Muhtemelen beliren saç dökülmesi geçicidir: Terapi bittikten sonra iki ile altı ay sonrasında saçlar yeniden çıkar. Aşırı saç dökülmesi olması bekleniyorsa, hasta arzu ederse tedavi başlamadan evvel bir perük yaptırılabilir. Suni saçtan yapılan bir perüğün masrafı hastalık sigortası tarafından ödenir. Ancak 2004 senesi başından itibaren her türlü yardımcı maddede olduğu gibi perük masraflarının da yüzde 10 oranında hasta tarafından üstlenilmesi mecburiyeti vardır.
Radyoterapi
Radyoterapi diğer bir tabiriyle (radyoaktif) şua tedavisi bügün için artık ileri teknik ve bilgisayarlı planlar aracılığıyla eskiye kıyasla daha hassas ve kaldırılabilir cinstendir: Tümör ışınlanır, ama etrafındaki doku büyük ölçüde ışın etkisinden korunur. Buna rağmen istenmeyen yan etkiler belirebilir, örneğin cildin ağrı veren kızarması gibi. Hastalar terapinin başından itibaren radyoterapiye maruz kalan cildin bakımının en uygun şekilde nasıl olacağı hakkında bilgilendirilir. Boğaz ve yemek borusu bölgesindeki mukoza zarında geçici olarak iltihap belirebilir. Böyle bir halde akut tedavi boyunca hastanın gıda almasında problemler belirebilir. Ama bu alanda da hafifleme sağlanabilmesi mümkündür.
Özellikle kemoradyoterapi kombinasyonunda akciğerde bağ dokuda adına pnömonitis denilen ve şuaların sebep olduğu bir iltihap türü oluşabilir. Bu iltihabın tedavisi kortizonlu ilaçlarla yapılır.
Daha başka yan etkiler ve komplikasyonlar da, bakıma ve ilaca bağlı önlemlerle önlenebilir veya hafifletilebilir.